Sống lại nghề xưa - Kỳ 2: Hồi sinh pháp lam Huế

 Ngồi trong gian nhà rường tại công viên Tứ Tượng (Huế), nơi trưng bày hàng trăm sản phẩm pháp lam trong dịp Festival Nghề truyền thống Huế 2013 vừa qua, kỹ sư, họa sĩ Đỗ Hữu Triết đã kể cho chúng tôi nghe câu chuyện hồi sinh pháp lam Huế. 

Lập nghiệp từ nghề đã thất truyền  “Tốt nghiệp ngành vật lý, Trường ĐH Tổng hợp (nay là ĐH Khoa học Huế), ngành học không liên tưởng gì đến pháp lam (là những sản phẩm được làm bằng đồng hoặc hợp kim đồng, trên bề mặt được tráng men trang hoàng để tăng giá trị thẩm mỹ - PV) nhưng duyên nghiệp đã đưa tôi về làm tại trọng tâm bảo tàng di tích cố đô Huế để rồi từ đó gắn chặt thế cuộc với pháp lam”, anh Triết cho biết. Chính những năm tháng nghiên cứu, phục dựng, bảo tàng di tích ở Huế đã khiến kỹ sư Triết đến với pháp lam. ban sơ ý tưởng muốn nghiên cứu, hồi phục pháp lam đến với anh từ thực tế công việc. Bởi trên nhiều kiến trúc cung đình triều Nguyễn đều dùng pháp lam trang hoàng từ nội thất đến ngoại thất. sang trọng thời kì, chiến tranh cũng như những biến thiên của lịch sử, nhiều công trình kiến trúc đã xuống cấp, đổ nát. Nếu trong quá trình trùng tu, bảo tàng hồi phục lại những công trình này mà thiếu pháp lam thì chẳng thể nói là công trình đã được hồi phục nguyên gốc. Đó chính là lý do mà những người làm thuê tác trùng tu di tích Huế đều trằn trọc, trong đó có anh. Bộ đèn pháp lam kỷ lục được ra mắt trong dịp Festival Nghề truyền thống Huế 2013 - Ảnh: B.N.L Theo anh Đỗ Hữu Triết, pháp lam là một kỹ nghệ bắt nguồn từ châu Âu và đã phát triển ranh con vào khoảng từ thế kỷ 13 -18, nhằm phục vụ cung đình và giới quyền quý. Sau khi nhập khẩu vào Trung Hoa rồi đến VN, pháp lam trang hoàng tại cung đình Huế chỉ tồn tại hơn nửa thế kỷ trong thời thịnh của triều Nguyễn, từ đời vua Minh Mạng đến Tự Đức (khoảng từ năm 1820 -1883). Thời kỳ này, ngay trong triều đình Huế đã có xưởng chế tạo pháp lam và đặt tên Pháp lam tượng cục, thuộc Bộ Công. Sau đó pháp lam dần mai một và thất truyền. Từ thực tế công việc anh Triết đã bắt tay nghiên cứu pháp lam rồi tìm cách khôi phục lại công nghệ đã thất truyền này. Năm 2005, anh đã chọn đề tài Phục dựng pháp lam Huế làm luận án tốt nghiệp thạc sĩ. Anh Triết kể: “Hồi ấy khi thấy tôi đăng ký đề tài này, hồ hết các thầy đều giật thột. Bởi đây là một đề tài quá khó đối với một người trẻ. Tôi tốt nghiệp ngành vật lý, trong khi pháp lam cần họa sĩ, những nghệ nhân gốm, sơn mài... mặc dầu đề tài rất cấp thiết cho Huế trong việc phục dựng các tác phẩm pháp lam, đặc biệt là tranh tường cổ ở Đại Nội, cung An Định và các lăng mộ triều Nguyễn, nhưng ở thời khắc ấy, sau hơn 200 năm vắng bóng vẫn chưa ai đứng ra làm hồ sơ, phục dựng một cách đầy đủ về pháp lam cả”. Qua bao năm dày công nghiên cứu, phục dựng các tác phẩm pháp lam, Đỗ Hữu Triết đã đúc kết được những kết luận khá sắc sảo về pháp lam Huế. Không chỉ trên lý thuyết, Triết còn mày mò lập xưởng thí nghiệm khôi phục lại pháp lam. Sau nhiều lần thất bại rút cục những mẫu sản phẩm pháp lam trước tiên được phục dựng đã ra đời. Từ thành công ban sơ đó, anh đã đúc rút kinh nghiệm và hoàn thiện dần quy trình công nghệ. Đến nay anh cùng các cộng sự đã hồi phục được pháp lam Huế. Anh Triết còn mở Công ty pháp lam Thái Hưng để tuyển mộ những nghệ nhân gốm, họa sĩ, thợ sơn mài... cùng nhau vực dậy nghề thủ công. Đến nay công ty của anh đã cho ra đời nhiều sản phẩm như tranh pháp lam, pháp lam trên gốm, pháp lam trang hoàng nội thất cùng nhiều sản phẩm lưu niệm, đồ trang sức pháp lam... độc đáo được du khách ưa thích.  ước mong thương hiệu pháp lam Huế  Anh Triết cho biết, mặc dầu đã đạt được những thành tựu ngoài chờ mong, nhưng xét về giác độ kỹ thuật, mỹ thuật và cả việc phổ thông rộng rãi để pháp lam đích thực là một nghề thủ công thì anh Triết cùng những cộng sự vẫn chưa làm được. trằn trọc lớn nhất của anh là làm sao tạo lập thương hiệu thứ hạng pháp lam Huế, phát triển nghề này lên một tầm cao mới để có thể ngang bằng nghệ thuật pháp lam của các nước châu Âu. Theo anh Triết, muốn có một sản phẩm pháp lam nguyên mẫu làm hàng lưu niệm sẽ tốn nhiều thời kì và tiền đầu tư, nên giá thành rất cao. Một khi giá thành quá cao thì sản phẩm sẽ khó bán nên sự lan tỏa của pháp lam tất nhiên bị bó hẹp. do vậy, những sản phẩm pháp lam của anh làm ra không chỉ dựa trên những họa tiết truyền thống, các mẫu pháp lam cổ, mà còn có họa tiết trang hoàng kiểu mới. đích của Triết là đưa pháp lam ra khỏi “giới hạn” của việc trùng tu các di tích để đến gần với người dân và khách du lịch hơn. Để truyền bá cho pháp lam Huế, trong Festival Nghề truyền thống Huế 2013, mới rồi, anh Đỗ Hữu Triết và các cộng sự đã cho ra mắt đôi đèn pháp lam kỷ lục đặt ở công viên Tứ Tượng - Huế. Đôi đèn do 100 họa sĩ, nghệ nhân và thợ pháp lam làm việc ròng hơn một năm trời, với tổn phí đầu tư lên đến 2,5 tỉ đồng. Phần lồng đèn được lắp ghép 2.000 mảnh kính màu pháp lam và nung ở nhiệt độ 800 độ C. Các mảnh kính sau khi đã phủ màu pháp lam được lắp ghép với nhau. Đèn được chiếu sáng bằng 120 bóng đèn chóa.  Bùi Ngọc Long